Spis treści
Niepewność – jak sobie z nią radzić? Jakie sposoby znaleźli ludzie, aby poczuć się pewniej w niepewnym świecie?
▪ Wprowadzenie
Ostatnimi czasy w ekonomii popularnym tematem stała się niepewność – zwracanie tak wielkiej uwagi na niepewność obecnie wynika przede wszystkim z wybuchu pandemii w 2020 roku. Ale sam problem niepewności nie jest nowy i już ekonomiści klasyczni zajmowali się nim. Chociażby Frederic Bastiat w „Harmoniach Ekonomicznych” w rozdziale o zarobku zwracał uwagę, że z prowadzeniem działalności gospodarczej wiąże się niepewność, ponieważ nie jesteśmy w pełni stwierdzić, co stanie się w przyszłości1. Twierdził również, że niektórzy ludzie lepiej radzą sobie z niepewnością i właśnie oni zostają przedsiębiorcami. Natomiast ci, którzy nie chcą narażać się na konsekwencje niepewności, zostają pracownikami, którzy mają zapewnioną płacę.
Chociaż Bastiat nie rozwinął znacząco swoich przemyśleń o niepewności, to wskazał pewne elementy, które ekonomiści później omawiali, gdy poruszali problem niepewności. Te elementy to: nieprzewidywalność przyszłości, niepewność osiągniętych rezultatów oraz konieczność radzenia sobie z niepewnością.
▪ Co to jest niepewność?
Co do tego, czym jest niepewność, ekonomiści są zgodni – niepewność to po prostu nieprzewidywalność przyszłości. Nie jesteśmy w stanie w pełni przewidzieć, co się stanie w przyszłości. Możemy co najwyżej określić prawdopodobieństwo wystąpienia niewielkiej liczby zdarzeń. Jeszcze mniejszej liczby zdarzeń możemy być pewni. Tylko część przyszłości jest pewna lub możliwa do ujęcia za pomocą rachunku prawdopodobieństwa. Co do reszty zdarzeń nawet nie wiemy, jakie jest prawdopodobieństwo ich wystąpienia. Stwierdzając, że przyszłość jest niepewna przyznajemy, że nie mamy pojęcia, jaka jest szansa na wystąpienie poszczególnych zdarzeń. Co więcej, nawet nie mamy pojęcia o wszystkich możliwych przyszłych zdarzeniach.
▪ Z czego natomiast wynika niepewność?
Znany ekonomista Frank Knight w swojej słynnej książce Risk, Uncertainty and Profit2 rozważał problem niepewności i skąd ona się bierze. Według Knighta niepewność wynika przede wszystkim z natury ludzkiego poznania. Mechanizmy świata nie są dostępne w prosty sposób naszej psychice. Człowiek stara się odkryć prawa i zależności między elementami świata, ale nie ma pewności odnośnie tego, czy wnioski do jakich doszedł, są prawidłowe. To jest pierwszy problem poznawczy.
Co więcej, obserwowane przez człowieka zdarzenia często składają się z wielu różnych elementów, które wpływają na przebieg obserwowanego zdarzenia. Jako przykład weźmy rzut poduszką – poduszka rzucona w próżni zachowa się inaczej, niż rzucona na podwórku przy silnym wietrze. Jeśli chcemy określić, jak zachowa się rzucona poduszka, to musimy wiedzieć, jaka jest zależność między naszym ruchem ręki i poduszką, ale również między wiatrem a poduszką. Ktoś, kto żył całe życie w jaskini lub piwnicy i nigdy nie miał do czynienia z wiatrem, może być zaskoczony zachowaniem poduszki na powietrzu. Ta złożoność obserwowanych zdarzeń sprawia, że człowiek musi jakoś te zdarzenia poklasyfikować. Ta klasyfikacja, której dokonuje człowiek ma na celu ułatwienie człowiekowi radzenie sobie z podobnymi zdarzeniami w przyszłości. Dzięki tej klasyfikacji człowiek formułuje wyobrażenia, jak należy zachować się w przyszłości w obliczu podobnych zdarzeń.
Klasyfikację zjawisk i obiektów można wytłumaczyć na podstawie poszukiwania jedzenia w lesie. Nie wszystko, co znajdziemy w lesie można zjeść. A skąd to tym wiemy?
Załóżmy, że nie mamy pojęcia o tym, co jest jadalne spośród tego, co można znaleźć w lesie. Niestety przymieramy głodem i musimy to przetestować na własnej skórze. Znajdujemy różne jagody i zjadamy je. Niektóre jagody, na przykład brusznice, nam smakują. Natomiast znalezione wilcze jagody, chociaż najlepsze, są również trujące. Jedząc te jagody zauważamy, że część obiektów znalezionych w lesie, które można zjeść, jest trująca. Mimo to poszukujemy dalej pożywienia i natrafiamy na maliny — te na szczęście również nas nie zatruły. W oparciu o te doświadczenia zaczynamy klasyfikować obiekty — mniejsze rzeczy o czerwonej barwie raczej nadają się do jedzenia. W końcu maliny i brusznice nas nie zatruły. W takim razie spodziewamy się, że inne czerwone rośliny również nas nie zatrują i takich przedmiotów powinniśmy szukać.
W oparciu o tę wiedzę o jedzeniu dokonaliśmy pewnej klasyfikacji jedzenia i możemy ją wykorzystać, gdy chcemy zaklasyfikować znajdowane grzyby do jadalnych lub trujących. Idąc przez las napotykamy na pięknego czerwonego grzyba. Jednak pamiętając, że jagody mogą być trujące lub nie, podobnie klasyfikujemy grzyby – część z nich może być trująca. Stwierdzamy jednak, że brusznice i maliny są czerwone i nie są trujące. Więc chyba możemy zjeść tego czerwonego grzyba…
Podobnie jak w przypadku poznawania praw natury, tak również klasyfikacja, jakiej dokonuje człowiek, nie jest pewna. Człowiek nie ma pewności odnośnie tego, czy poprawnie zakwalifikował tego grzyba jako trującego lub nie. Tak więc ponownie to, jak człowiekowi jawi się świat i jak człowiek ten świat poznaje, sprawia, że przyszłość jest niepewna. Nie mamy pewności, czy dobrze zrozumieliśmy prawa rządzące danym zjawiskiem, ani czy dobrze dokonaliśmy klasyfikacji zdarzenia.
▪ Radzenie sobie z niepewnością
Człowiek nie musi tylko biernie czekać na rozwój wydarzeń, ale może starać się wpłynąć na sytuację i swoje położenie. Dzięki temu zapewnia sobie pewność wystąpienia pewnych pożądanych zdarzeń, albo chociaż zwiększa szansę, że te pożądane zdarzenia wystąpią. Na tym polega przedsiębiorczość – na aktywnym radzeniu sobie z niepewnością świata poprzez organizowanie go. Natomiast organizacje i firmy są wehikułami w ramach których przedsiębiorcy organizują świat, aby zmniejszać niepewność.
Przedsiębiorcy to są te aktywne osoby w gospodarce, które zajmują się organizowaniem działań i zmagają się z niepewnością. To właśnie oni starają się przewidzieć, co w przyszłości będzie potrzebne, jakie problemy mogą wystąpić i starają się przygotować siebie i swoją organizację na wystąpienie tych problemów. To właśnie przedsiębiorcy wskazują zagrożenia oraz określają, co należy zrobić, by przyszłość była nieco bardziej przyjazna. Ponieważ to oni określają plany, to również oni kierują realizacją ich planów, a z tego powodu zajmują wyjątkowe miejsce w społeczeństwie. Jednak cieszą się oni swoją ważną pozycją tak długo, jak tylko dobrze radzą sobie ze swoim zadaniem – wystarczająco dobrze przygotowują organizację na zagrożenia i zapewniają dobra i usług, które są potrzebne. Jeśli nie sprawdzają się w tej roli, to ponoszą straty i tracą swoją uprzywilejowaną pozycję.
Podajmy kilka przykładów radzenia sobie z niepewnością przez przedsiębiorców. Na przykład przedsiębiorca chce mieć pewność, że niezbędne zadania będą wykonane – w tym celu zatrudnia na stałe pracowników, zamiast co tydzień szukać nowych. Albo jeżeli obawia się, że dostawcy mogą nie dostarczyć w przyszłości materiałów, których potrzebuje, wtedy przedsiębiorca może zorganizować we własnej firmie produkcję tych materiałów. W ten sposób przedsiębiorca zmniejsza niepewność – umawiając się z pracownikami wie, że podejmą się oni wykonania zadań, które są potrzebne do wytworzenia produktu. Organizując produkcję zmniejsza niepewność wynikającą z dostaw materiałów.
Inna forma radzenia sobie z niepewnością, to zawieranie kontraktów. Jeśli przedsiębiorca chce zabezpieczyć się przed niepożądanymi zmianami cen, wtedy może zawrzeć długoterminowe kontrakty ze swoimi dostawcami lub odbiorcami. Może również skorzystać z instrumentów pochodnych. Kontrakty sprawiają, że przedsiębiorca nie straci, gdy cena zmieni się na jego niekorzyść, ale jednocześnie sprawiają, że przedsiębiorca nie będzie miał nieprzewidzianych zysków, które wynikałyby ze zmiany ceny na jego korzyść.
Przykładem zastosowania kontraktów w radzeniu sobie z niepewnością są kontrakty futures na walutę – firmy produkcyjne albo wykonujące projekty dla podmiotów zagranicznych często osiągają przychody, jak i ponoszą koszty w walutach zagranicznych. Aby zabezpieczyć się przed niekorzystnymi zmianami kursów walutowych, firmy zawierają kontrakty futures na walutę. Dzięki temu gdy kurs zmienia się na niekorzyść firmy, wtedy firma nie traci. Z drugiej strony, jak zmienia się na korzyść, to firma nie zyskuje. Dalej jednak jest to sytuacja pożądana przez firmy, ponieważ zapewnia ona pewność kursu, po jakim będzie rozliczać się z należności i zobowiązań. Kontrakty futures na walutę w Polsce wykorzystują chociażby firmy z sektora automotive czy firmy informatyczne.
Możliwość radzenia sobie z niepewnością oczywiście nie oznacza, że możemy całkowicie usunąć niepewność. Ale możemy sobie z nią radzić i ją zmniejszać, dzięki czemu łatwiej jest nam osiągać nasze cele.
▪ Niepewność i organizacja a życie społeczne
Powyżej krótko pokazaliśmy, że przedsiębiorca organizuje przedsięwzięcie, aby zrealizować swoje plany i uchronić te plany przed nieprzewidzianymi negatywnymi zdarzeniami. Jednak przedsiębiorca może walczyć nie tylko z niepewnością, która zagraża jemu. Działania przedsiębiorcy nie chronią tylko tego przedsiębiorcę, ale mogą również chronić inne osoby przed niepewnością. Tak więc przedsiębiorcy zmagając się z niepewnością nie tylko poprawiają swoją sytuację, ale również innych członków społeczeństwa. Zobrazować to można na przykładzie piekarni.
Pewien przedsiębiorca otwiera dużą piekarnię oraz kilka punktów sprzedaży w mieście. Jego biznes to sprzedaż chleba mieszkańcom miasta. Ten przedsiębiorca zatrudnia pracowników, zakupuje składniki do wypieku chleba oraz dostarcza chleb do punktów sprzedaży. W jaki sposób ten przedsiębiorca zmniejsza niepewność, która zagraża mieszkańcom miasta?
Dzięki temu, że ten przedsiębiorca regularnie piecze chleb i dostarcza go do punktów sprzedaży, mieszkańcy miasta nie muszą sami martwić się o pozyskanie chleba własnymi siłami – nie muszą trudzić się i martwić o to, czy zdobędą potrzebne składniki i czy będą mieli czas upiec chleb. Nie będą musieli również martwić się o przechowanie większych ilości tego chleba. Gdy tylko stwierdzą, że potrzebują chleb, to mogą iść do punktu sprzedaży i kupić tyle chleba, ile potrzebują. Klienci przedsiębiorcy nie muszą martwić się o efekty skali, poszukiwanie nakładów i inne rzeczy. Tym zajmuje się przedsiębiorca, a sami klienci dzięki działaniom przedsiębiorcy mają zapewniony dostęp do chleba w odpowiednich punktach w mieście.
Z drugiej strony te działania przedsiębiorcy zmniejszają niepewność pracowników. Dzięki temu, że przedsiębiorca wykłada pieniądze, organizuje pracę, dostawy i bierze na siebie ryzyko strat, pracownicy nie muszą martwić się tymi problemami. Mają oni jedynie wykonać wyznaczone im obowiązki, za które dostają pewną ustaloną z góry kwotę. To, czy firma będzie przynosić zyski, nie jest ich problemem, ale przedsiębiorcy. Tak więc pracownik decydując się pracować dla kogoś rezygnuje z niepewnego zysku na rzecz pewnej płacy.
Teraz widzimy, jak przedsiębiorca, który organizuje swój biznes, wpływa pozytywnie na życie społeczne – teraz pracownicy i jego klienci mają większą pewność odnośnie przyszłości. Klienci wiedzą gdzie i kiedy mogą kupić chleb, a pracownicy, nie muszą codziennie martwić się organizowaniem własnej działalności, tylko wykonują ustalone obowiązki za ustaloną płacę.
