⛓️ Złapani w pułapkę? | Pułapka średniego dochodu/rozwoju▫ 17 min czytania

Czym jest pułapka średniego rozwoju (dochodu) oraz co ją charakteryzuje? Co odpowiada za zjawiska określane tym mianem? W jakich krajach zaobserwowano to zjawisko? Czy koncepcja nie kłóci się z rzeczywistością?

▪ Wprowadzenie

Szybki wzrost popularności pojęcia „pułapka średniego poziomu rozwoju”¹ lub „pułapka średniego dochodu” nastąpił po wprowadzeniu go do dyskusji w 2007 roku przez dwóch ekonomistów Banku Światowego Indermita Gilla i Homiego Kharasa. Autorzy próbowali wytłumaczyć dlaczego niektóre państwa azjatyckie w pewnym momencie przestają się rozwijać². Zachęcili tym samym do debaty na temat pożądanych zmian gospodarczych w poszczególnych państwach.

▪ Pojęcie i charakterystyka „Pułapka średniego dochodu”

Poprzez „pułapkę” Gill i Kharas rozumieli przypadek błędnej diagnozy przy poszukiwaniu przez dany kraj strategii wzrostu odpowiadającej strukturalnym cechom gospodarki. Założyli dwa warianty tak rozumianej „pułapki”:

▶ a) trwanie przy strategii wzrostu opartej na eksporcie pracochłonnych towarów przemysłowych, mimo utraty przewagi konkurencyjnej w wyniku wzrostu płac,
▶ b) próba zbyt wczesnego przeskoczenia do „gospodarki opartej na wiedzy” mimo braku potrzebnej infrastruktury instytucjonalnej³.

I. Gill i H. Kharas uważali, że kraje o średnim dochodzie, które wpadły w „pułapkę” nie są w stanie konkurować zarówno z ubogimi krajami o niskich kosztach pracy, jak i z krajami o wysokim dochodzie, które przodują w innowacjach. Wcześniejsze sukcesy ekonomiczne zasilane były głównie relatywnie niskimi płacami, zjawiskiem urbanizacji oraz relokacji siły roboczej i kapitału z sektorów o niskiej produktywności, głównie tradycyjnego rolnictwa, do bardziej produktywnych i uprzemysłowionych obszarów gospodarki. Dodatkowo, obserwowany gwałtowny skok technologiczny wynika jedynie z naśladowania korzystnych rozwiązań stosowanych przez bardziej rozwinięte kraje regionu i nie stanowi przewagi dla „kopiującego” ich państwa⁴. „Pułapkę” próbowano również wyjaśnić w oparciu o podejście ilościowe, zgodnie z którym dany kraj wpadł w pułapkę średniego rozwoju lub może wpaść, jeśli:

▶ a) jego PKB per capita osiągnął określony poziom,
▶ b) odpowiednio długo przebywał w określonym przedziale PKB per capita,
▶ c) proces jego konwergencji w stosunku do wybranego kraju wysokorozwiniętego (np. Stanów Zjednoczonych⁵) zahamował⁶.

▪ Konwergencja

Przez konwergencję rozumiemy efekt doganiania krajów wysoko rozwiniętych przez kraje słabiej rozwinięte, które wykazują szybsze tempo wzrostu gospodarczego niż kraje wyżej rozwinięte. W rezultacie, w długiej perspektywie wszystkie społeczeństwa powinny żyć na podobnym, wysokim poziomie. Jednak zgodnie z koncepcją „pułapki” kraj, który doświadczył relatywnie wysokiego tempa wzrostu gospodarczego i zatrzymał się na średnim poziomie PKB per capita nie ma potencjału umożliwiającego przejście do grupy krajów o wyższym dochodzie.

▪ Przykłady państw

Przykłady państw: W opublikowanym w 2012 roku artykule „Avoiding Middle-Income Growth Traps” wskazano, że spośród 101 krajów, które w 1960 roku były uznawane za państwa o średnim dochodzie, do grupy o wyższych dochodach awansowało zaledwie trzynaście: Grecja, Irlandia, Izrael, Japonia, Korea Płd., Mauritius, Portugalia, Hiszpania, Portoryko, Tajwan, Singapur, Hongkong i Gwinea Równikowa. Wiele z nich opuściło już tą grupę w wyniku załamania gospodarczego (Grecja), spadku ceny ropy naftowej (Gwinea Równikowa) czy z powodu stagnacji gospodarczej (Mauritius). Wśród regionów, które negatywnie wyróżniają się pod względem liczby krajów, które wpadły w „pułapkę”, znajdują się trzy: Ameryka Łacińska, Bliski Wschód (z wyłączeniem państw z bogatymi zasobami ropy naftowej) oraz Afryka Północna⁷. Jak zauważa Anna Zielińska-Głębocka, duże ryzyko spowolnienia pojawia się w takich krajach jak m.in. Chiny, Indie, Malezja, Indonezja, Filipiny, Tajlandia i Wietnam; Argentyna, Brazylia, Chile i Meksyk oraz w krajach arabskich – Jordanii, Egipcie, Tunezji i Iranie. Państwa te mają problemy m.in. z jakością instytucji, efektywną polityką makroekonomiczną, infrastrukturą komunikacyjną oraz handlem zagranicznym⁸.

▪ Koncepcja „pułapki”, a rzeczywistość

A teraz, wracając do tematu, odpowiedzmy na pytanie: czy koncepcja „pułapki” nie kłóci się z rzeczywistością? Koncepcję „pułapki” podważa m.in. Marcin Piątkowski. Według ekonomisty jest to koncepcja, na którą nie ma naukowych dowodów⁹. Problemy budzi przede wszystkim brak jednej definicji naukowej „pułapki” przez co pojawiają się rozbieżności w klasyfikacji państw, których „pułapka” dotknęła lub może dotknąć. Nie jest oczywiste, gdzie przebiega granica między krajami o średnim oraz o wysokim dochodzie (jak też o niskim i średnim dochodzie). Im szerzej progi zostaną ustalone, tym więcej państw „utknie” w pułapce średniego dochodu. Przyjęty podział na kraje o niskim, średnim i wysokim dochodzie jest umowny, bowiem co roku kilka państw przesuwa się z jednej grupy do innej. Ponadto, kryzys światowy, który w pierwszej kolejności dotknął kraje wysoko rozwinięte spowodował, że pojęcie „pułapki” zmniejszyło jej przydatność w opisywaniu dylematów charakterystycznych wyłącznie dla krajów na średnim poziomie rozwoju. Problem trwałego wzrostu zachodzi zawsze, nie tylko przy średnich dochodach. Poza tym, to co pozornie może wydawać się tkwieniem w pułapce, często okazuje się powolnym dołączaniem do krajów wysoko rozwiniętych. Wzrost gospodarczy i konwergencja są bowiem procesami długotrwałymi. Według raportu Think tank Center for Globar Development od połowy lat 80. kraje o średnim poziomie dochodu rosły szybciej niż kraje rozwinięte, a nawet szybciej niż kraje biedne¹⁰. Jak zauważa Arkadiusz Sieroń, PKB per capita jako miernik gospodarczy nie oddaje w pełni skali rozwoju i może przeszacowywać rozumiany szerzej dystans cywilizacyjny krajów o średnim dochodzie od państw bogatszych – w przypadku wielu niedochodowych wskaźników występuje większa konwergencja¹¹.

Kolejnym problemem jest to, że pewne grupy społeczne odnotowują dosyć długotrwałą stagnację płac realnych, co może skłaniać je do utożsamiania własnej „pułapki” dochodowej z „pułapką” odnoszącą się do całej gospodarki. Koncepcję „pułapki” podważa również Sławomir Mentzen określając ją „keynesizmem XXI wieku”. Autor wiąże ją z pułapką państwa, które wykorzystuje tą koncepcję jako alibi w podejmowanych przez siebie działaniach (zwiększanie zakresu działań państwa pod przykrywką odbudowy gospodarki)¹². Jak przyznaje Robert Barro pułapki średniego rozwoju mogą stanowić echo pułapki ubóstwa oraz formę krytyki kapitalizmu za brak konwergencji między krajami. Konwergencja jednak występuje, ale między krajami o zbliżonych warunkach instytucjonalnych¹³.

▪ Podsumowanie

Podsumowując, nie ma do końca sprecyzowanej koncepcji „pułapki”, przez co jej trafność może rodzić pewne wątpliwości. Jednak nawet w przypadku odrzucenia koncepcji „pułapki średniego rozwoju” należy liczyć się z tym, że państwom grożą znaczne spowolnienia tempa wzrostu gospodarczego oraz popadnięcie w stan stagnacji na długie lata bez względu na to, do której grupy państw są zaliczane. Wiele z nich może znaleźć się w pułapce demograficznej, regulacyjnej czy politycznej a jedynym sposobem na przezwyciężenie tych problemów jest przeprowadzanie gruntownych reform i prowadzenie odpowiedzialnej polityki makroekonomicznej, które pozwolą na zwiększenie poziomu zamożności oraz standardu życia społeczeństwa, zapewnią ochronę przed nierównowagą ekonomiczną oraz problemami demograficznymi.

▪ Bibliografia

Autorka: Justyna Ziobrowska