💀 Kogo dotyczy „klątwa bogactwa”? | 2 przyczyny▫ 16 min czytania

Czym jest klątwa bogactwa? Jakie są jej przyczyny? Jakich państw dotyczy? Jakie są jej skutki? Zjawisko to określa się również mianami: „przekleństwo bogactwa”, „przekleństwo zasobów naturalnych”, „przekleństwo surowców” czy „klątwa surowcowa”.

▪ Wprowadzenie

Nasz dzisiejszy odcinek, porusza z kolei temat polityki biznesu „nieodpowiedzialnego”, czyli nastawionego raczej na nadmierne i nieprzemyślane opieranie się na wykorzystaniu surowców naturalnych, zamiast na budowaniu – nazwijmy to – zdrowej gospodarczej harmonii. Surowce naturalne, w tym zwłaszcza strategiczne surowce paliwowe i mineralne odgrywają kluczową rolę w rozwoju gospodarki. Są wykorzystywane zarówno do produkcji zaawansowanych technologicznie produktów, jak i powszechnie używanych dóbr konsumpcyjnych. Wydawać by się mogło, że państwa bogate w strategiczne surowce powinny odnosić spektakularne sukcesy gospodarcze, a jednak często muszą mierzyć się z występowaniem paradoksalnego zjawiska o nazwie „klątwa bogactwa”.

▪ Czym jest „klątwa bogactwa”?

Autorem pojęcia „klątwa bogactwa” jest Richard M. Auty, który definiuje ją jako zjawisko osiągania gorszych wyników gospodarczych przez państwa mające łatwy dostęp do zasobów surowców naturalnych, w porównaniu z krajami, które takich zasobów nie posiadają¹. Inaczej mówiąc, obfitość kraju w surowce wcale nie musi sprzyjać jego rozwojowi a nawet stoi na przeszkodzie rozwoju gospodarczego. W tym kontekście używany jest również termin „paradoks bogactwa”², którego autorką jest Terry L. Karl. W literaturze można również spotkać inne nazewnictwo odnoszące się do tego zjawiska, jak np.: „przekleństwo bogactwa”, „przekleństwo zasobów naturalnych”, „przekleństwo surowców” czy „klątwa surowcowa”.

▪ Jakie są przyczyny „klątwy bogactwa”?

Można wyróżnić dwie grupy przyczyn występowania „klątwy bogactwa”:

Należą do nich m.in. niekorzystne zmiany w sferze administracyjnej i rządowej, jak np.: „pogoń za rentą”³, wzrost korupcji i biurokracji, powstanie niekontrolowanych, wysokich oraz niestabilnych wydatków państwowych, nietrafione inwestycje realizowane z czysto politycznych i populistycznych pobudek, wzrost stopnia koncentracji władzy i majątku oraz konflikty wewnętrzne. Christa N. Brunnschweiler oraz Erwin H. Bulte wskazują, że zyski z zasobów naturalnych wpływają na możliwość oderwania się struktur władzy od ludzi, oraz powstania rządów autokratycznych, które w niewłaściwy sposób alokują zasoby oraz kapitał. Autorzy wykazali również, że bogactwo kraju w zasoby naturalne może wpływać na konflikty wewnętrzne, oraz jest głównym źródłem przychodów krajów pogrążonych w konfliktach⁴.

Instytucjonalne, które odnoszą się do jakości instytucji publicznych stwarzających określone warunki istnienia i rozwoju działalności gospodarczej. Niska jakość instytucji ma negatywny wpływ na wzrost gospodarczy. Stanowi to przesłankę do uznania czynników instytucjonalnych odpowiedzialnymi za występowanie nieefektywności w gospodarowaniu surowcami, co nie pozwala tym gospodarkom efektywnie przeciwdziałać zjawisku „klątwy bogactwa”⁵.

Jak zauważa Tiago Cavalcanti, Kamiar Mohaddes oraz Mehdi Raissi przyczyną niskiego poziomu rozwoju gospodarczego krajów nie jest bogactwo złóż surowców naturalnych samo w sobie, a zmiany na rynku surowcowym i powiązana z nimi wolniejsza akumulacja fizycznego kapitału⁶.

▪ Jakich państw dotyczy „klątwa bogactwa”?

Zjawisko „klątwy bogactwa” dotyczy zarówno państw zacofanych, jak i najbardziej rozwiniętych. Najbardziej znanym i najlepiej opisanym przykładem jest XVII-wieczna Hiszpania, której gospodarka doznała zapaści (utrzymującej się jeszcze co najmniej przez cały następny wiek), będącej skutkiem rabunkowej eksploatacji zasobów kolonii. Nastąpił zanik gospodarki krajowej wskutek łatwego importu wszystkich towarów z innych krajów dzięki „nadmiarowi” złota imperium kolonialnego⁷. Wraz z napływem pieniędzy do XVII-wiecznej Hiszpanii czy krajów eksportujących ropę naftową w latach 70. XX wieku, wydatki rządowe rosły. Problem jednak polegał na tym, że zwiększone wydatki utrzymywano nawet wtedy, gdy zyski z eksportu surowców zaczynały maleć. A zatem rządy stawały się uzależnione⁸.

Bauer i Mihalyi przedstawili listę krajów i regionów bogatych w surowce naturalne, które są dobrze lub źle przygotowane do bańki na rynku surowców. Kryterium oceny oparto o to, czy dany kraj oszczędzał pieniądze w czasach prosperity oraz czy był w stanie je umiejętnie inwestować. Do grupy dobrze przygotowanych państw zaliczyli: Boliwię; Brunei; Chile; Libię; Norwegię; Peru; Katar; Arabię Saudyjską; Timor Wschodni i Zjednoczone Emiraty Arabskie. Natomiast do grupy krajów źle przygotowanych zaliczono: Albertę (prowincja Kanady); Republikę Kongo; Gwineę Równikową; Iran; Malezję; Meksyk; Mongolię; Południowy Sudan; Wenezuelę i Zambię⁹.

▪ Jakie są skutki?

Każdy kraj, który zarabia na eksporcie surowców, odczuwa skutki, gdy ceny tych surowców spadają. Jest to związane z występowaniem tzw. „choroby holenderskiej”. Nazwa ta pochodzi od sytuacji, w której znalazła się Holandia w 1959 roku, gdy odkryto tam duże złoża gazu ziemnego. Mechanizm stojący za „chorobą holenderską” polega na tym, że wielkie pieniądze związane z wydobyciem surowców zakłócają rozwój gospodarki¹⁰. W efekcie jakiekolwiek inne przemysły poza wydobywczym z trudem utrzymują konkurencyjność na rynkach międzynarodowych. W krajach bogatych w surowce często ograniczana jest działalność przedsiębiorstw niezwiązanych z branżą wydobywczą.

Odnotowywany jest w tym obszarze spadek zatrudnienia, dochodów, poziomu inwestycji, poziomu produkcji, sprzedaży, eksportu czy wzrost bezrobocia. Niestabilność cen surowców może przyczyniać się do niestabilności sytuacji gospodarczej związanej z wahaniem dochodów i wydatków państwa, spadkiem inwestycji krajowych i zagranicznych.

▪ Jak przeciwdziałać „klątwie bogactwa”?

Do instrumentów polityki państwa przeciwdziałających „klątwie bogactwa” zalicza się zarówno rozwiązania bardzo radykalne, jak np. zaprzestanie wydobycia surowców przez państwa najbiedniejsze, jak również przyjęcie przez władze państw rozwijających się bogatych w surowce rozsądnej polityki makroekonomicznej, charakteryzującej się unikaniem dużego krajowego i zagranicznego zadłużenia, gromadzeniem nadwyżki budżetowej, kontrolowaniem poziomu inflacji oraz utrzymaniem konkurencyjnego kursu walutowego.

▪ Podsumowanie

Wdrożenie zmian polityczno-społecznych w wielu przypadkach krajów specjalizujących się w eksporcie surowców może być utrudnione. Jednak stworzenie odpowiednich uwarunkowań polityczno-społecznych i instytucjonalnych w obliczu występowania „klątwy bogactwa” jest bardzo istotne.

▪ Bibliografia

Autor: Justyna Ziobrowska, Uniwersytet Wrocławski