Instrumenty pochodne | Derywaty▫ 18 min czytania

Czym są instrumenty pochodne? Po co powstały? Jak się je wykorzystuje? Czy są potrzebne?

▪ Wprowadzenie

Instrumenty pochodne, zwane też derywatami lub derywatywami swoje korzenie mają przynajmniej w XVII wieku (tu polecamy nasz film o Tulipomanii), choć ich nieco bardziej bezpośredni rodowód to XIX-wieczny rynek rolny. Jak sugeruje ich nazwa, podstawą dla ich sensu i istnienia jest innych instrument od którego pochodzą, czy mówiąc bardziej precyzyjnie, do którego się odnoszą. Ten instrument z kolei nosi nazwę instrumentu bazowego lub instrumentu podstawowego. To właśnie od instrumentu bazowego zależy cena instrumentu pochodnego oraz rezultat jego zastosowania.

▪ Opisanie mechanizmu działania instrumentów pochodnych

O co chodzi w instrumentach pochodnych? Henryk Ziobrowicz jest rolnikiem zajmującym się uprawą zboża. Wie dokładnie jaki jest jego cykl produkcji. Momenty w roku, w których zasieje, zbierze, a następnie będzie chciał sprzedać są mu znane. Z drugiej strony nie wie co innego będzie się działo w tym czasie. Mogą pojawić się nieprzewidziane sytuacje – takie jak susza, czy ulewne deszcze – znacząco wpływające na popyt, podaż oraz cenę zboża, a zależy mu na pewnej stabilności. Naprzeciw jego potrzebom wychodzi kupiec Jacek Złotogóra, który oferuje mu umowę, według której po zbiorach – czyli za pół roku – kupi od Henryka Ziobrowicza zboże, w z góry ustalonej ilości oraz cenie. W ten sposób Henryk Ziobrowicz zyskuje stabilność i przenosi pewne ryzyko na Jacka Złotogórę. Jeśli w tym czasie wystąpi klęska nieurodzaju lub z jakiegoś powodu znacząco zwiększy się popyt na produkty zbożowe, to Jacek kupując zboże po cenie ustalonej z góry, która będzie istotnie niższa od rynkowej zrobi dobry interes i odniesie zysk. Jeśli jednak będzie klęska urodzaju lub popyt na produkty zbożowe drastycznie spadnie, to Jacek Złotogóra kupując zboże po tej samej cenie będzie stratny, ponieważ jego cena zakupu znacząco przewyższy rynkową. Odwrotnie będzie w przypadku Henryka w tych samych sytuacjach. Jeśli ziści się pierwszy scenariusz, to przeleci mu przed nosem okazja na większy zysk, a jeśli ziści się drugi scenariusz, to uchroni się przed kłopotami finansowymi. I tak właśnie działają instrumenty pochodne na rynkach finansowych. Jest to umowa między dwoma stronami dotycząca dokonania w przyszłości transakcji po z góry ustalonej cenie niezależnie od tego co w tym czasie stanie się z ceną przedmiotu owej transakcji.

▪ Podział instrumentów pochodnych

Instrumenty pochodne dzielą się na dwa rodzaje tj. symetryczne i niesymetryczne. Symetryczne to kontrakty terminowe i dokładnie taki kontrakt omawialiśmy w naszym przykładzie. W kontrakcie terminowym jedna strona ma obowiązek kupna, a druga obowiązek sprzedaży, zaś za samo zawarcie kontraktu jedna strona drugiej co do zasady niczego nie płaci. Same kontrakty terminowe również dalej możemy podzielić na dwa rodzaje tj. forward i futures, gdzie te pierwsze zawierane są przez bank, zaś te drugie zawierane są przez giełdę i można na niej obracać swoją stroną kontraktu.
Niesymetryczne instrumenty pochodne to opcje kupna – zwane opcjami call – oraz opcje sprzedaży -zwane opcjami put. Polegają one na tym, że jedna strona – nazywana posiadaczem opcji – posiada prawo, a nie obowiązek sprzedania lub kupienia od drugiej instrumentu bazowego w przyszłości po z góry ustalonej cenie, a druga – nazywana wystawcą – z kolei ma jedynie obowiązek spełnienia tego żądania. Za taką niesymetryczność jednak posiadacz musi wystawcy odpowiednio zapłacić. Posiadacz płaci za zdobycie pewnego prawa, zaś wystawca za zaciągnięcie zobowiązania otrzymuje zapłatę. Można powiedzieć, że jedna strona jest tu swego rodzaju ubezpieczycielem, a druga kupuje „polisę” ubezpieczeniową.

▪ Zastosowanie Instrumentów pochodnych w praktyce

Należy jednak podkreślić, że w praktyce rynków finansowych raczej nie stosuje się realizacji instrumentu pochodnego przez faktyczne przeniesienie własności z jednej strony na drugą. W praktyce wygląda to tak, że w momencie realizacji, strony wypłacają sobie różnicę między ceną instrumentu bazowego zakontraktowaną, a ceną rynkową w chwili realizacji. Istnieją oczywiście instrumenty pochodne realizowane poprzez dostarczenie instrumentu bazowego, stanowią one jednak znaczną mniejszość. O tym nie można zapominać, kupując na giełdzie opcję kupna, co do zasady nie oczekuje się, że jej wystawca faktycznie będzie posiadał instrument bazowy. Będzie nam winien różnicę w cenie jeśli w terminie realizacji zechcemy skorzystać z naszego prawa, a cena rynkowa będzie dla nas korzystna tj. wyższa niż tą, którą mamy zakontraktowaną. Fakt ten ma swoje niebagatelne znaczenie i pewne konsekwencje. Mianowicie takie, że mimo iż celem dla którego powstały instrumenty pochodne oraz teorią ich działania jest transfer ryzyka i zabezpieczenie swojej pozycji tzw. hedging, to w praktyce w zdecydowanej większości przypadków są one wykorzystywane do spekulacji. Nie oznacza to oczywiście, że ich tradycyjne zastosowanie również powszechnie w gospodarce nie występuje, jak najbardziej występuje. Takim przykładem może być firma, która prowadząc działalność gospodarczą w wielu krajach zarabia w walutach obcych i chce zapewnić sobie stabilność. W tej sytuacji może ona kupić opcję sprzedaży na ową walutę obcą lub zając stronę sprzedaży tej waluty w kontrakcie terminowym.

▪ Rodzaje instrumentów bazowych

Warto pochylić się nad tym co może być instrumentem bazowym dla instrumentu pochodnego. Może być nim w zasadzie wszystko czego dusza zapragnie, a z czym związane jest pewne ryzyko. Przyjęcie czegoś za instrument bazowy w instrumencie pochodnym odzwierciedla pewne ryzyko, które jest transferowane. Przedstawmy więc podział instrumentów pochodnych według tego co może być ich instrumentem bazowym. Podział ten dotyczy tam samo opcji jak i kontraktów terminowych.

1. Walutowe instrumenty pochodne – indeksem podstawowym jest tutaj kurs walutowy.

2. Instrumenty pochodne na stopę procentową – w tym wypadku możliwe są różne rozwiązania, indeksem podstawowym może być tu stopa procentowa występująca na rynku finansowym np. WIBOR, a może być też tak, że indeksem podstawowym jest pewna wielkość zależna od stopy procentowej.

3. Instrumenty pochodne na akcje – indeksem podstawowym jest tu cena akcji spółki.

4. Instrumenty pochodne na obligacje – indeksem podstawowym jest tu cena obligacji danej emisji.

5. Instrumenty pochodne na indeksy giełdowe – tutaj indeksem jest to ile punktów osiągnie dany indeks giełdowy w momencie realizacji instrumentu pochodnego.

6. Towarowe instrumenty pochodne – indeksem podstawowym jest tu cena towaru, którym obraca się na pewnym rynku. Są one bardzo zróżnicowane i znajdują się wśród nich:

a) Rolnicze instrumenty pochodne na płody rolne i produkty spożywcze takie jak zboża, mięsa kawa, czy nawet przetworzone produkty spożywcze.

b) Metalowe instrumenty pochodne na ceny np. żelaza, czy miedzi.

c) Energetyczne instrumenty pochodne na surowce związane z wytwarzaniem energii elektrycznej np. ropy naftowej, czy gazu ziemnego, a także samego prądu.

7. Kredytowe Instrumenty pochodne – tutaj instrumentem pochodnym jest pewna wielkość odzwierciedlająca premię za ryzyko danego podmiotu.

8. Pogodowe instrumenty pochodne – w tym wypadku indeksem podstawowym jest wielkość charakteryzująca zjawiska pogodowe, np. przeciętna temperatura na danym obszarze.

9. Katastrofowe instrumenty pochodne – tutaj indeksem podstawowym jest zazwyczaj przeciętna wielkość odszkodowań płaconych przez zakłady ubezpieczeń

10. Instrumenty pochodne na rynku nieruchomości – tutaj indeksem podstawowym są np. ceny ziemi i mieszkań.

▪ Różnorodność opcji

Wróćmy jeszcze na moment do kwestii konstrukcji instrumentów pochodnych oraz ich mechanizmów działania. W przypadku opcji oprócz podziału na call i put istnieje jeszcze jedna kategoria podziału, mianowicie podział na opcje amerykańskie i opcje europejskie. Nie chodzi tu bynajmniej o to, że amerykańskie są po jednej, a europejskie po drugiej stronie Atlantyku. Jest to terminologia dotycząca uprawnień w sposobie wykonania opcji. Opcja amerykańska może być wykonana w dowolnym dniu do terminu wygaśnięcia włącznie, zaś opcja europejska może być wykonana jedynie w dniu wygaśnięcia.

Wspomniane dotychczas rodzaje opcji i ich podziały są dość podstawowe, warto jednak wspomnieć, że istnieją również opcje nazywane opcjami egzotycznymi, które zawierają najróżniejsze udziwnienia, które nadają im specyfiki. Takie udziwnienie może dotyczyć instrumentu bazowego gdzie w zwykłych opcjach mamy jeden indeks bazowy, a w tego typu egzotycznych będzie ich więcej. Jest to podział gdzie zwykłe opcje nazywa się jednoczynnikowymi, a egzotyczne wieloczynnikowymi. Innym rodzajem egzotyki w opcjach może być to, że instrumentem bazowym jest dla niej inna opcja. Teoretycznie można stworzyć piętrową strukturę opcji na opcję, na opcję i tak dalej, choć to się w praktyce nie zdarza. Egzotyka opcji może także dotyczyć podziału na amerykańskie i europejskie gdzie jakaś opcja nie wpisuje się w żadną z tych kategorii i np. ma kilka terminów i okresów realizacji np. opcja wygasająca za trzy lata z terminami wykonania co pół roku, można takie opcje nazywać żartobliwe azjatyckimi lub afrykańskimi.
Należy nadmienić również, że opcja jest prawem, którym posiadacz może obracać na giełdzie. Cena opcji zależy oczywiście od ceny instrumentu bazowego, jednak na jej wartość mają wpływ także inne czynniki takie jak, stopa uznawana w danym momencie za wolną od ryzyka, poziom ryzyka i niepewność związane z instrumentem bazowym oraz czas jaki dzieli dany moment od momentu wygaśnięcia.

▪ Zakończenie

W instrumentach pochodnych można spotkać również terminologię strona długa i strona krótka. W przypadku opcji strona krótka to nazwa określająca wystawcę opcji, zaś strona długa to nazwa dla jej posiadacza. Z kolei w przypadku kontraktów terminowych strona krótka to określenie dla strony sprzedaży, a strona długa dla strony kupna.

Jeśli temat instrumentów pochodnych wydał Ci się ciekawy, to zachęcamy do zapoznania się z książką „Inwestycje” autorstwa Krzysztofa Jajugi i Teresy Jajugi, w której można poczytać więcej na temat instrumentów pochodnych, a także zapoznać się z zagadnieniem ich analizy i wyceny oraz dotyczącymi ich strategiami inwestycyjnymi, jak również o innych instrumentach finansowych i związanych z nimi zagadnieniach.

Autor:
Paweł Szarmach