Czy zastanawiałeś się kiedyś, jak będzie wyglądała Twoja emerytura? Za co będziesz żył, gdy nadejdzie jesień życia? Czy znasz i rozumiesz sposób funkcjonowania polskiego systemu emerytalnego? A może myślałeś już o alternatywnych formach oszczędzania? Pamiętaj, wszyscy jesteśmy emerytami, tylko każdy w swoim czasie.
Gdy po raz pierwszy wprowadzano emerytury, mało kto dożywał wieku emerytalnego. Nie zdawano sobie wówczas sprawy z tego, że za około 100 lat trendy demograficzne sprawią, że powszechne systemy emerytalne mogą być trudne do utrzymania. Obecnie na emeryturze można żyć dłużej, niż spędziło się w pracy. Powszechny wiek emerytalny w Polsce wynosi: 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn.1 Długość życia zarówno mężczyzn, jak i kobiet rosła do 2017 r. (Pojedyncze roczniki spadku długości życia: w 1991 r., w 1999 r. i w 2015 r.). Jak wynika z najnowszych danych GUS, 2018 rok był drugim z rzędu, w którym skróciło się statystyczne życie Polaków. Pojawia się pytanie: Czy są to tylko pojedyncze roczniki spadku długości życia? A może mamy do czynienia z potencjalnie odwracającym się trendem?2 Dawniej emeryci obciążali system emerytalny krócej, ponieważ umierali wcześniej. Obecnie w Polsce 5 mln 754 tysiące osób pobiera emeryturę. Najwyższa wypłacana w Polsce emerytura wynosi ponad 20 000 zł, a najmniejsze świadczenie wypłacane przez ZUS seniorowi to jedynie 4 grosze.3 Najczęściej wypłacana emerytura za marzec 2019 r. to 1727,62 zł brutto.4
Jak działa mechanizm polskiego systemu emerytalnego?
System emerytalny w Polsce składa się obecnie z trzech filarów. Filar I (ZUS) i II (OFE) są obowiązkowe, natomiast filar III (IKE, IKZE, PPK, PPE) jest dobrowolny. W pierwszym filarze kapitał emerytalny nie jest gromadzony tylko wypłacany obecnym emerytom i rencistom, natomiast w II i III filarze kapitał emerytalny jest gromadzony i inwestowany na rynku kapitałowym.5 W 2020 r. to ulegnie zmianie. Jeden filar obejmie publiczny i obowiązkowy system ubezpieczeń społecznych (ZUS), a kolejny filar – prywatny i dobrowolny system gromadzenia oszczędności emerytalnych, w tym PPK oraz IKE.6 Dotychczasowy II filar, czyli OFE, zostanie zlikwidowany. Aktywa zgromadzone w otwartych funduszach emerytalnych zostaną domyślnie przekazane na indywidualne konta emerytalne (IKE), chyba, że posiadacze rachunków OFE zdecydują o przeniesieniu środków na subkonto w ZUS, co będzie się wiązać z koniecznością złożenia odpowiedniej deklaracji.
Dlaczego powinniśmy zapewnić sobie różnorodność form oszczędzania? Bo to zapewni nam bezpieczeństwo finansowe na starość. Sam system repartycyjny już tego nie daje. Spójrzmy na przykład:
Mamy reprezentantów trzech generacji:
-
Maciek – to przedstawiciel pokolenia Z, czyli osób urodzonych w po 1995 r.;
-
Jan – to przedstawiciel pokolenia X, czyli osób urodzonych w latach 1965-1979;
-
Stanisław – to przedstawiciel tzw. cichego pokolenia, czyli osób urodzonych w latach 1927 – 1946.
Maciek jeszcze się uczy, Jan pracuje, a Stanisław jest na emeryturze. Co łączy wymienione osoby? To tzw. umowa międzypokoleniowa.
Pieniądze, które są gromadzone w ZUS przeznaczane są na bieżącą wypłatę emerytur. A zatem Jan i inne osoby pracujące z odprowadzanych składek finansują obecne emerytury Stanisława i innych emerytów. Podobnie Maciek i jego rówieśnicy, będą w przyszłości pracować na emeryturę dla Jana i pozostałych emerytów. Podlegają oni bowiem tzw. umowie międzypokoleniowej, która stanowi podstawę systemu repartycyjnego.
Pytanie, co jeśli osób z pokolenia Maćka będzie mniej niż osób z pokolenia Jana? Demografia może rozsadzić system. Z rynku pracy będą odchodziły na emerytury roczniki znacznie liczniejsze niż te, które będą rozpoczynały pracę. Współczynnik dzietności w Polsce wynosi 1,48.7 Co oznacza, że przeciętna Polka rodzi 1,48 dziecka. Wciąż daleko nam do wskaźnika, który gwarantuje prostą zastępowalność pokoleń.
A zapis w ZUS? To wyłącznie obietnica, że kiedyś w przyszłości społeczeństwo wypłaci obecnie pracującym emerytury w zadeklarowanej wysokości. Tylko z czego? Bezpieczeństwo systemu zależy od zastępowalności pokoleń, czyli od wielkości grupy pracującej w stosunku do grupy emerytów. Oznacza to, że liczba osób z pokolenia Maćka powinna być wystarczająco duża, aby utrzymać liczbę emerytów z pokolenia Jana.
Przynależność do pierwszego filaru jest obowiązkowa. Wypłaty emerytur w ramach I filaru są gwarantowane przez Skarb Państwa, ale niestety ich wysokość jest niewiadomą. Wysokość emerytury uzależniona jest od kilku czynników: poziomu inflacji, wzrostu płac oraz zmiany liczby płatników składek (im więcej osób pobiera emeryturę, tym wskaźnik waloryzacji jest niższy).8
Wysokość emerytur wypłacanych z I filara podatna jest na ryzyko demograficzne.9 To jest poważne zagrożenie, bowiem Polacy należą do grupy społeczeństw starzejących się. Obecnie przybywa emerytów, podczas gdy spada liczba osób pracujących i opłacających składki. W wielu krajach kultury zachodniej rodzi się bardzo mało dzieci. Kiedy dorosną, będą mieć problemy z utrzymaniem tak dużej liczby emerytów. To trudna sytuacja np. dla Maćka, która wiązać się będzie dla niego z dużymi obciążeniami w przyszłości. Przy starzejącym się społeczeństwie, coraz mniejsza liczba pracujących wypracowuje bieżące emerytury. Ten negatywny trend się pogłębia, a emerytury z ZUS będą coraz niższe. Ponadto należy wspomnieć, że kapitał kumulowany na kontach w ZUS nie podlega dziedziczeniu.10
Istotny wpływ na wysokość przyszłej emerytury ma także wiek przejścia na emeryturę. A jest on zmienny w czasie.
Jak wynika z raportu IBS zatytułowanego: „Czy polski system emerytalny zbankrutuje?” w 2060 r. przeciętna stopa zastąpienia wyniesie 24%. Dla porównania, w 2016 roku była ona równa 61%. Szacuje się, że Polska może zanotować największy spadek przeciętnej stopy zastąpienia spośród wszystkich państw UE. Emerytury minimalne lub niższe przy wieku emerytalnym 60/65 lat będą wówczas stanowić 2/3 emerytur, natomiast przy wieku emerytalnym 67 lat dla obu płci będzie to około 1/4.11
Hasło, które przyświecało reformie emerytalnej z końca lat 90. ciągle jest aktualne: Bezpieczeństwo (finansowe na starość) dzięki różnorodności (form oszczędzania). Świadomość zapewnienia sobie różnych źródeł dochodów na starość rodzi się wśród Polaków niestety bardzo powoli. Co powinien zrobić Maciek, jeśli zależy mu na utrzymaniu dotychczasowego poziomu życia po przejściu na emeryturę? Powinien rozważyć oszczędzanie w tzw. trzecim filarze. Trzeci filar emerytalny jest całkowicie dobrowolny. Zgromadzone na nim środki są pomnażane zgodnie z zasadami rynku finansowego. To, w jakiej wysokości będzie on przeznaczać składki na indywidualne konto w trzecim filarze, zależy wyłącznie od niego. Jeśli chce odkładać na emeryturę, może także samodzielnie inwestować w fundusze, akcje, obligacje, kupować dzieła sztuki i kruszce, czy lokować środki w bankach na kontach oszczędnościowych lub planach systematycznego oszczędzania. Te metody również mogą być jego III filarem emerytalnym.
Autor: Justyna Ziobrowska, Uniwersytet Wrocławski
1https://kadry.infor.pl/kadry/ubezpieczenia/emerytury_i_renty/764139,Powszechny-wiek-emerytalny-od-1-pazdziernika-2017-r.html, dostęp: 19.07.2019 r.
2 https://www.gazetaprawna.pl/artykuly/1404880,przewidywana-dlugosc-zycia-gus.html, dostęp: 4.07.2019 r.
3 https://businessinsider.com.pl/twoje-pieniadze/emerytury/najwyzsza-i-najnizsza-emerytura-w-polsce-dane-zus/87b8v4m, dostęp: 30.07.2019 r.
4Struktura wysokości świadczeń wypłacanych przez ZUS po waloryzacji w marcu 2019 r., https://www.zus.pl/ dostęp: 20.07.2019 r.
5 A. Chmielewska, Polski system emerytalny – co ja z tego będę miał?, www.agiofunds.pl, dostęp: 20.07.2019
6 https://www.bankier.pl/wiadomosc/Reforma-OFE-wszystko-co-powinienes-wiedziec-7653799.html, dostęp: 15.07.2019 r.
8 Polski system emerytalny…, op.cit.
9 https://for.org.pl/pl/Od-czego-zalezy-nasza-emerytura, dostęp: 21.07.2019 r.
10 https://www.money.pl/emerytury/edukacja/filary/, dostęp: 20.07.2019 r.
11J. Sawulski, I. Magda, P. Lewandowski, Instytut Badań Strukturalnych, Czy Polski system emerytalny zbankrutuje?, http://ibs.org.pl//app/uploads/2019/05/IBS_Policy_Paper_02_2019.pdf, s. 1.