Czy sankcje gospodarcze są skuteczne? | 3 rodzaje▫ 11 min czytania

▪Wprowadzenie

Pierwsze wzmianki na temat sankcji ekonomicznych pochodzą z roku 432 p.n.e., kiedy to Perykles – ateński polityk i reformator ateńskiej demokracji wydał tak zwany dekret megarejski zamykający przed Megarejczykami porty i rynki zarówno w Atenach, jak i na obszarze całego Związku Morskiego¹. Przyczyny odcięcia Megary od możliwości handlu (głównie dostaw zboża) są niejasne.

Część źródeł jako główny powód wprowadzenia dekretu podaje chęć ukarania przez Peryklesa Megary za wspieranie Koryntu w konfrontacji z Atenami; inne, że przyczyną sankcji była chęć ukarania Megarejczyków za uprowadzenie trzech kobiet z domu Aspazji – żony Peryklesa; jeszcze inne, że to kara za przetrzymywanie przez Megarejczyków zbiegłych niewolników. Sankcje, jakimi w starożytnej Grecji posłużył się Perykles, zamiast zapobiec konfliktowi, stały się jednym z punktów zapalnych szerszego konfliktu i doprowadziły do wojny peloponeskiej². W kolejnych latach zdarzali się władcy, którzy uznawali, że zamknięcie własnego rynku lub granic dla towarów wroga może być tak samo skuteczne, jak otwarte działania wojenne, jednak po sankcje sięgano rzadko³. A jak wykorzystywane są sankcje ekonomiczne współcześnie?

▪ Czym są sankcje ekonomiczne, kto je nakłada oraz w jakim celu?

Sankcje ekonomiczne polegają na tym, że dane państwo, organizacja czy grupa podmiotów wykorzystuje swój potencjał gospodarczy przeciwko innemu podmiotowi⁵.

Współcześnie sankcje ekonomiczne są wykorzystywane w różnych celach przez Radę Bezpieczeństwa ONZ. Jeżeli jakiś kraj łamie prawo międzynarodowe, to Rada Bezpieczeństwa ONZ może wydać rezolucję o nałożeniu na to państwo sankcji ekonomicznych. Również Unia Europejska nakłada sankcje, które są egzekwowane przez kraje członkowskie UE. W USA sankcje nakładane są przez Biuro ds. Kontroli Aktywów Zagranicznych⁴. Wiele innych krajów także posiada swoje własne systemy sankcyjne. We współczesnym świecie sankcje międzynarodowe (polityczne, ekonomiczne) stały się jedyną, powszechnie akceptowalną formą wywierania nacisku na konkretne podmioty (państwa) w celu wymuszenia przestrzegania przez nie ustalonych norm międzynarodowych.

Takie działanie może być odpowiedzią na – jak możemy przeczytać na stronie Rady Unii Europejskiej: terroryzm, rozprzestrzenianie broni jądrowej, naruszanie praw człowieka, aneksję obcego terytorium, czy celową destabilizację suwerennego kraju⁶. Sankcja to forma kary za złamanie określonej zasady czy normy lub zapobieżenia temu, aby kraj, wobec którego stosowane są sankcje, naruszył określone zasady czy normy lub osiągnął cel swego działania, względnie korzystał z rezultatów swego postępowania⁷.

▪ Jakie są rodzaje sankcji ekonomicznych?

Sankcje ekonomiczne mogą mieć zasięg ogólnokrajowy i zawierać ogólny zakaz dokonywania jakichkolwiek czynności z rządem danego kraju objętego sankcjami oraz z osobami indywidualnymi lub jednostkami organizacyjnymi znajdującymi się, rezydującymi lub zorganizowanymi w tym państwie lub podmiotowy, tzn. mogą być wymierzone w konkretne podmioty i odnosić się do niektórych dziedzin działalności gospodarczej państw.

Ponadto, sankcje ekonomiczne można podzielić bardziej szczegółowo na: sankcje finansowe, handlowe i sektorowe. Pierwsze z nich obejmują ograniczenia monetarne (zakaz przewozu waluty, „zamrożenie”/blokadę funduszy lub innego dowolnego rodzaju majątku wyznaczonej osoby, podmiotu lub organu; zakaz udostępniania funduszy wskazanej osobie, podmiotowi lub organowi, ograniczenie działalności ubezpieczeniowej)⁸. Przykładami mogą być: brak możliwości wypłacenia środków z tytułu umowy ubezpieczenia na rzecz członka grupy terrorystycznej; zamrożenie aktywów syryjskiego banku centralnego znajdujących się w UE; zakazanie finansowania przez Europejski Bank Inwestycyjny projektów przeznaczonych dla białoruskich podmiotów państwowych i wstrzymanie wszelkiej pomocy technicznej oraz obrotu papierami dłużnymi z największymi państwowymi bankami, zakaz udzielania gwarancji bankowych i inwestycyjnych białoruskim podmiotom państwowym; ograniczenie powiązań Iranu z globalnym systemem finansowym czy ograniczenie dostępu niektórych rosyjskich banków i firm do unijnych pierwotnych i wtórnych rynków kapitałowych. Sankcje handlowe zazwyczaj dotyczą ograniczeń eksportu broni lub powiązanych usług oraz przedmiotów/produktów podwójnego zastosowania, ropy naftowej, zaawansowanych technologii, towarów strategicznych. Mają na celu pozbawienie kraju sankcjonowanego importu dóbr o istotnym znaczeniu dla funkcjonowania państwa.

▪ Jakie są największe współczesne programy sankcji ekonomicznych na świecie (przykłady państw objętych reżimem sankcyjnym ONZ, UE oraz USA)?

Sankcje mogą przyjmować formę cła (opłaty za przewóz dóbr), embarga (zakaz przewozu dóbr), kontyngentu wwozowego lub wywozowego (ograniczenie przewozu dóbr)⁹. Przykładem może być nałożenie przez USA i UE embarga na eksport irańskiej ropy; embargo na ropę naftową, ograniczenie pewnych inwestycji w Syrii; zakaz eksportu i importu broni, zakaz eksportu produktów podwójnego zastosowania do celów militarnych lub dla użytkowników wojskowych w Rosji; sankcje wobec Białorusi dotyczące przede wszystkim importu do UE produktów ropopochodnych, nawozów sztucznych i niektórych kategorii chlorku potasu, a także tranzytu tych towarów przez terytoria państw członkowskich. Ponadto zakaz eksportu na Białoruś towarów, z których wytwarza się wyroby tytoniowe, dostaw produktów podwójnego zastosowania wykorzystywanych przez przemysł zbrojeniowy oraz obrotu technologiami zdalnej inwigilacji.

Sankcje sektorowe nakładane są na wybrane sektory gospodarcze i grupy towarów. Są to restrykcje w konkretnych sektorach działalności gospodarczej. Mogą obejmować przepływ usług świadczonych na rzecz kraju sankcjonowanego. Przykładowo wobec Syrii oraz Iranu zastosowano szerokie sankcje sektorowe, związane z eksportem ropy naftowej, produktów petrochemicznych i innych towarów mających źródło pochodzenia z tych krajów; wobec Białorusi wprowadzono ograniczenia na wybrane sektory gospodarcze oraz handel wyselekcjonowanymi grupami towarów.

Polityka sankcji gospodarczych jest obok działań wojennych najbardziej dyskusyjną strategią działania państw względem siebie na arenie międzynarodowej. Budzi wiele kontrowersji ze względu na przesłanki zastosowania, eksterytorialny charakter oraz swoją skuteczność.

Zaletą sankcji ekonomicznych jest to, że stanowią alternatywę dla użycia siły militarnej…

…a na pewno bardziej humanitarny sposób dla osiągnięcia określonych celów mimo, że nie są one osiągane „z dnia na dzień”. Sankcje dotykają nie tylko rządzących, ale również firmy i prominentnych przedsiębiorców czerpiących korzyści ze związków z reżimem i z gospodarki wojennej (na przykład w Syrii). Wiele sankcji ekonomicznych jest jednak nieskutecznych wobec założonych celów. Zaostrzana wciąż polityka sankcji doprowadza do wyczerpania możliwości wywierania jakiejkolwiek presji ekonomicznej, w szczególności, jeśli chodzi o przypadek Iranu i Korei Północnej¹⁰. Sankcje przeciwko Korei Północnej są najostrzejsze spośród wszystkich sankcji nałożonych przez UE a mimo to, wydają się nieskuteczne. Podobnie w przypadku gospodarki Iranu, wobec której większość celów sankcji nie została osiągnięta, gospodarka zdołała przetrwać szok sankcyjny, a nawet zaczęła wykazywać tendencje wzrostowe¹¹. Również sankcje wobec Rosji są nieskuteczne wobec założonych celów. Nie przyczyniają się one do rozwiązania konfliktu między Rosją a Ukrainą wyrządzając trwałe szkody w stosunkach europejsko-rosyjskich. Do efektów ubocznych wykorzystywania sankcji ekonomicznych zaliczyć można to, że bardzo często dotykają zwykłych ludzi, a w najgorszym przypadku prowadzą do ubóstwa i złych warunków, jak w Syrii i Iranie, nie zmieniając niczego pod względem politycznym.

Zaostrzane restrykcje wobec Kuby wpłynęły na niedobory w systemie opieki zdrowotnej oraz przerwy w dostawie energii elektrycznej. Kosztem nałożenia sankcji ekonomicznych są zmiany w handlu. Sankcje stanowią istotne ryzyko finansowe nie tylko dla podmiotów bezpośrednio objętych sankcjami, ale również dla wszystkich podmiotów, których działalność zależy od współpracy z takimi podmiotami. Dla przedsiębiorców sankcje ekonomiczne oznaczają bowiem zakazy współpracy czy dostarczania określonych usług i dóbr (zmniejszony import, eksport towarów strategicznych) do państw lub spółek objętych sankcjami.

▪ Czy sankcje ekonomiczne są skuteczne?

Podstawową przyczyną niewystarczającej skuteczności sankcji (wobec założonych celów) jest niedostateczny stopień ich egzekwowania przez państwa, które są zobowiązane dostosować prawo wewnętrzne do wymogów rezolucji RB ONZ¹². Bardzo często mamy do czynienia z krajami, którym przewodniczą osoby o zapędach dyktatorskich, które nie chcą podporządkować się normom międzynarodowym. Wykorzystują nieszczelność reżimu sankcyjnego, stosują coraz bardziej innowacyjne sposoby obchodzenia i unikania sankcji, często naruszając normy prawne i zwyczaje międzynarodowe. Jak możemy przeczytać na stronie Polskiego Instytutu Spraw Międzynarodowych -obywatele państw objętych sankcjami posługują się często zmienioną tożsamością, korzystając z paszportów innych państw np. przy zakładaniu działalności gospodarczej i kont bankowych zagranicą¹³.

▪ Podsumowanie

Podsumowując, celem sankcji jest sygnalizowanie, że pewne postawy danego państwa, podmiotu czy organizacji są niedopuszczalne, zakłócają ład międzynarodowy i dlatego są karane. Sankcje oddziałują na gospodarkę w sposób pośredni i w dłuższej perspektywie. Wiele przykładów pokazuje, że sankcje ekonomiczne czasami się udają, ale często nie wywołują pożądanej (zgodnej z zakładanymi celami) zmiany polityki.

Zastanówmy się jednak czy istnieje inny instrument polityki zagranicznej, który w odpowiedzi na terroryzm czy aneksję obcego terytorium może okazać się bardziej skuteczny od sankcji ekonomicznych?